کوره پزی نقش جهان - مجله حقوق

کوره پزی نقش جهان

نویسنده: حسین مقصودی (1)

ستایش کنم ایزد پاک را

که گویا و بینا کند خاک را

مقدمه

در بین سال های 1379 تا 1387، تحقیق نویسنده پیرامون مکان یابی اولین پستخانه ی احداثی اصفهان در عصر امیرکبیر منجر به شناسایی پستخانه ی نقش جهان گشت و مشروح این تحقیق درکتابی تحت عنوان پستخانه ی نقش جهان اصفهان برای اولین بار چاپ و منتشر شد. در ضمنً تحقیقات مذکور برخی اسناد حکایت از وجود یک کوره پزی مصالح ساختمانی درمجاورت پستخانه در ضلع شرقی میدان نقش جهان داشت. بنابراین دراین خصوص نیز تحقیقات و بررسی هایی جهت کشف و شناسایی آن آغاز گشت و با موفقیت به نتیجه رسید که شرح آن به طورخلاصه در این مقاله ارائه می شود.

(کارخانه ی فخاری) کوره پزی مصالح ساختمانی نقش جهان

شهر اصفهان در سال یک هزار هجری قمری در عصر حاکمیت شاه عباس صفوی به پایتختی ایران برگزیده شد [1] و طرح احداث دولتخانه ی شاهنشاهی را در یکی از باغ های سلجوقی به نام باغ نقش جهان پیاده کردند [2] و به موجب همین تصمیم، طرح تأسیس بناهای تحسین انگیزی در آن محل به اجرا گذاشته شد که تا به امروز باستان شناسان و مورخان ابعاد مختلف آن را توصیف کرده اند. اما چیزی که در سایه ی ایجاد شکوه و عظمت مجموعه ی نقش جهان از دید محققان و باستان شناسان پنهان ماند و کاملاً فراموش شد ، همان نخستین کارخانه ی فخاری یا کوره پزی مصالح ساختمانی عصر صفویه در مجاورت میدان نقش جهان بود که بسیار مهم و مبین اصل پایه ریزی و احیای مجموعه ی بزرگ نقش جهان است، زیرا چنین تأسیساتی نقش بسیار ارزنده و حیاتی بر عهده داشته و پیش نیاز مجموعه ی نقش جهان است. با حضور این کارخانه، مصالح مورد نیاز در نزدیکی و به سهولت و در حداقل زمان ممکن استحصال و در اختیار کاربران قرار می گرفته است.

شواهد کارشناسانه نشان می دهد این کارخانه از دو بخش تشکیل شده است:

1- بخش تأسیساتی با وسعت حداقل چهار هزار متر مربع؛ و

2- بخش کارگاه خاک برداری با وسعت حداقل سیزده هزار متر مربع.

1- بخش تأسیساتی کوره پزی شامل دو قسمت است: قسمت اول نزدیک به سه هزار متر مربع مخصوص کوره های آجرپزی است که پس ازتکمیل مجموعه ی نقش جهان و تثبیت بافت های تجاری و مسکونی در اطراف آن و عدم نیاز، از کار افتاده و به کاربری های دیگری تبدیل شده است. قسمت دوم با وسعت هزار متر مربع شامل یک آسیاب به شکل گنبدخانه و به سبک معماری صفویه با زیربنای هشت ضلعی با جرزهای آجری است که گنبد خشتی روی آن ها واقع شده است و جهت آسیاب مصالح اولیه ی مورد نیاز برای سنگ گچ و لعاب های کاشی و سفال مورد استفاده بوده است. در اطراف این قسمت، رواق هایی با سقف های فرو ریخته و همچنین سه حلقه کوره های پخت کاشی، سفال و گچ پا برجا است که پس از تعطیلی کامل، استاد حسین مریخی محل مذکور را اجاره می کند و با تغییر کاربری حیاط آن را به کارگاه تجاری تبدیل و فضای آسیاب کوره پزی را تعمیر و دراختیار ورزشکاران باستانی قرار می دهد و محل مذکور با عنوان زورخانه ی چهارسو مقصود دایر می شود که فعالیت های آن تا سال 1348 ادامه داشت و پس از تعطیلی این مکان زیر انبوهی از زباله و نخاله ی ساختمانی مدفون و فراموش می شود.

2- بخش کارگاه خاک برداری با وسعت حداقل سیزده هزار متر مربع که با گذشت چهارصد سال قدمت، این مکان به واسطه ی خاک برداری جهت ملاط، خشت و آجر پنج متر از سطح میدان نقش جهان عمیق تر است. این مکان قسمتی از محله ی باغات موسوم به باغ خلفا است که پس از بلااستفاده شدن به مرور تبدیل به قبرستان محلی می شود [3] و ساکنان قدیمی این محل از جمله آقای حسن مظهری که خود از کارمندان بازنشسته ی سازمان میراث فرهنگی است اظهار می دارد قبلاً در این محوطه قبوری مشاهده می گشت و اخیراً نیز در حفاری های ساختمان های بازسازی شده، سنگ قبرهای قدیمی دیده شده است. با گذشت زمان و متروک شدن قبرستان، این مکان مجدداً تغییر کاربری پیدا می کند و تبدیل به باغستان می شود و براساس وقف نامه ی موجود این مکان به نام باغ خلفا با مساحت سیزده جریب وقف و جزء اموال موقوفه قرار می گیرد و تا شصت سال پیش زراعت در این باغ دایر بود. سپس به وسیله ی افراد سودجو و با سند سازی به مردم فروخته شده و کاربری مسکونی پیدا کرده است و فقط قسمت کوچکی ازآن موقوفات شامل سه باب مدرسه به جای مانده است.

در تحقیقات میدانی از معمرین محلی [4] همگی آخرین فعالیت های کوره پزی را به خاطر داشتند و نیزاستاد محمد مهریار ضمن یادآوری فعالیت های کوره پزی گفت صاحب آن که از بازماندگان مالکان کوره پزی بود به نام مرحوم عبدالکریم معینی از دوستان من بود و او علاوه بر اداره ی کوره پزی در امر طبابت قدیم نیز فعالیت داشت.

در تحقیقات کتابخانه ای، ذکر نامی از این کوره پزی در کتاب های تاریخی ملاحظه نگشت.

در تحقیقات اسنادی چند سند مبتنی بر وجود کارخانه ی فخاری یا کوره پزی در مجاورت میدان نقش جهان معین گشت که از جمله می توان به اولین نقشه ی جامع جغرافیایی و تاریخی اصفهان در سال 1302 خورشیدی ترسیم شده به وسیله سلطان رضاخان اشاره نمود که این مکان را با ذکر کاربری موجود آن به نام کوره پزی عبدالکریم معرفی کرده است.

تحقیقات مربوطه در سال 1385 تکمیل گشت و مسئولان سازمان فرهنگی در جریان یافته های تحقیق قرار گرفتند. نویسنده ازآن ها تقاضای اقداماتی برای احیای این مکان را داشت که با بی توجهی روبرو گشت، بنابراین در آخر سال 1387 طی ملاقاتی با معاونت تازه سازمان میراث فرهنگی آقای مهرداد کیهان فر موضوع احیای مجموعه دوباره مطرح گشت. نویسنده طی نامه ای به شماره ی 16925/ 1123/ 87 مورخ 87/12/5 درخواست ثبت کارخانه ی فخاری یا کوره پزی مصالح ساختمانی نقش جهان در فهرست آثارملی نمود و این مهم جامعه ی عمل پوشید و از 15 فروردین 1388 به طور جدی کارگران و کارشناسانی از سازمان میراث فرهنگی در آن محل حضور پیدا کردند و با امکانات تهیه شده محل مورد نظر را آواربرداری و تخلیه کردند و بیش از دو هزار وانت آوار، نخاله و زباله های انباشته شده چندین ساله از آن جا تخلیه شد که از نظر وزنی بالغ بر چهارده میلیون کیلوگرم بود. این تأسیسات که حدود چهار متر از سطح زمین پایین تر هستند در حال تعمیر و احیا می باشند و هنوز اقدامات تکمیلی به خاتمه نرسیده است و امید می رود این کارخانه به زودی تکمیل و برای بازدید عموم آماده شود.

پی نوشت ها :

1- اصفهان شناس و دوست دار میراث فرهنگی

منابع:

1- منجم باشی، ملا جلال الدین، 1366، تاریخ عباسی با روزنامه ملاجلال به کوشش دکتر سیف اله وحیجهان، تهران، انتشارات وحید، چاپ اول.

2- هنرفر، لطف اله، 1350، گنجینه ی آثار تاریخی اصفهان، اصفهان، انتشارات ثقفی، چاپ دوم.

3- مهدوی، سید مصلح الدین، 1348، تذکره القبور یا دانشمندان و بزرگان اصفهان، اصفهان، انتشارات ثقفی، چاپ دوم.

4- آقایان دکتر رضا خوش منش (1293-1386)، اسداله رجب سرباز (1285-1379)، استاد محمدمهریار (1297)، عباس رئیسی (1310)، مهدی آذرانی (1312)، جلیل صالحی تبار (1315).

منبع: نشریه دانش نما، شماره 176-178

منبع: راسخون