نزدیک ترین پرنده به تهرانی ها ؛ نام واقعی این پرنده چیست؟ - مجله حقوق

نه ما کاری با آنها داریم و نه آنها آزاری به ما می رسانند. در کنار ما لانه می سازند و غذای خود را تامین می نمایند. قمری ها در کنار این همه ماشین و ساختمان، در کنار آدم های شهری زندگی می نمایند اما آنها خوشبختانه یا متاسفانه به او توجهی نمی نمایند؛ چرا که از بس او را دیده اند، او را نمی بینند.

خیلی ها حتی نام درست او را هم نمی دانند و او را یاکریم می نامند اما در واقع او پسرعموی یاکریم است؛ یک قمری خانگی؛ پرنده ای که همیشه تماشا آن عادی نبوده و زمانی در فرهنگ ما ارج و قربی داشته و زیبایی و ویژگی های رفتاری اش به چشم می آمده. اما قمری چه ویژگی هایی داشته که امروز دیده نمی گردد؟ و چگونه است که در میان این همه آلودگی و سروصدای زندگی شهری و دشوارتر از آن در همسایگی آدم ها، به راحتی زندگی می نماید و توانسته با شهر تا این مقدار خو بگیرد؟

شاید اگر از کسی بپرسید که قمری های خانگی چه رنگی هستند، برای توصیف رنگ آنها به کلمه خرمایی یا مثلا قهوه ای اکتفا کند اما حقیقت اینجاست که مردم آن قدر به این همسایه های قدیمی عادت نموده اند که طیف رنگ های زیبای بدنشان را هم نمی بینند. جدای از پاهای قرمزرنگ این پرنده، به سروگردن قمری خانگی که خوب دقت کنید، می بینید تقریبا صورتی رنگ است که این رنگ در زیر گردنش شدت بیشتری پیدا می نماید. طوقی با خال خال های سیاه و زمینه ای مسی رنگ در اطراف گردن دارد و پرهای زیر دمش تقریبا سفید رنگ است.

در هنگام پرواز اگر از پایین به او نگاه کنیم، ترکیب رنگ های سیاه و سفید را در دم این پرنده بهتر می توان دید؛ دمی که لبه های کناری آن از بالا - در هنگام پرواز -سفیدرنگ و در وسط خاکستری- قهوه ای دیده می گردد. سطح پشتی قمری خانگی به قهوه ای می گراید و وقتی پرنده نشسته است، رنگ آبی مایل به خاکستری لبه بال هایش به خوبی تعیین است. اما مهجور بودن این پرنده فقط در نتماشا رنگ های او نیست؛ واقعیت این است که این پرنده هم مثل همه جانوران برای خود شیوه رفتار و زندگی خاصی دارد و پرنده ای تقریبا ناشناخته است.

یاکریم یا قمری؟

دلیل اینکه چرا مرکز نشین های کشور ما نام قمری را به اشتباه به کار می برند، زیاد تعیین نیست ولی از آنجا که هنوز در بسیاری از شهرها این پرنده را با نام اصلی اش یعنی قمری می شناسند، شاید بتوان حدس زد که تهرانی ها چرا این اشتباه را می نمایند. احتمالا این موضوع به گذشته های دور شهر تهران مربوط می گردد؛ یعنی زمانی که این شهر به این وسعت نبوده است.

در حقیقت، تهران قدیم در مساحت کنونی، مجموعه ای از شهر، آبادی ها و روستاهایی بود که یاکریم در آن اطراف زیاد دیده می شد. با بزرگ شدن تهران و به هم پیوستن روستاها و آبادی ها، یاکریم ها به حوالی این کلانشهر رفتند و تعداد قمری های خانگی به دلیل قدرت بالای سازش آنها با زندگی شهری روزبه روز بیشتر شد. شباهت بین این 2 پرنده باعث شد تا تهرانی ها تفاوت ها را نبینند و جایگزین شدن این 2 پرنده را حس ننمایند. پس قمری خانگی همچنان یاکریم ماند، در حالی که تفاوت زیادی بین این 2 پرنده وجود دارد.

قمری خانگی پرنده ای است از راسته کبوترسانان که 26 سانتی متر طول دارد. این پرنده با نام انگلیسی Palm Dove یا Laughing Dove و نام علمی Streptopelia senegalensis، یکی از 5 گونه قمری ای است که در ایران زندگی می نمایند. یاکریم، قمری معمولی، یاکریم طوقی و قمری خاوری دیگر اعضای خانواده قمری های ایران هستند که هیچ کدام نتوانسته اند مانند قمری خانگی با زندگی شهری به این آسانی کنار بیایند. بارزترین تعیینه ای که این پرنده را از یاکریم متفاوت می نماید این است که یاکریم یقه ای سیاه رنگ روی گردن دارد، رنگش پریده تر و کمی درشت تر است.

در عوض قمری خانگی، لبه بال هایش کبود و رنگ پرهایش هم کمی سرخ تر است، خال های سیاهی در اطراف گردنش دیده می گردد و البته اندکی هم کوچک تر است. قمری خانگی شهرنشین است و یاکریم به طبیعت علاقه بیشتری دارد و همین تعیینه قمری خانگی است که این پرنده را مجذوب کننده تر می نماید.

موسی کو تقی

فصل بهار برای همه موجودات، زمان فعالیت و شوروحال است، همه چیز در طبیعت دگرگون می گردد و جانوران و گیاهان گویی حیات دوباره ای پیدا می نمایند. برای قمری ها هم مثل دیگر جانوران، بهار فصلی برای زندگی است. بیشترین زمانی که ما صدای قمری خانگی را می شنویم در روزهای بهاری است؛ یک توالی 5 قسمتی از هو هو هوووو هو هو.

به دلیل همین صدای اوست که در برخی از شهرهای ایران، لقب موسی کو تقی را برای آن برگزیده اند. گویی این پرنده همیشه جمله موسی کو تقی را تکرار می نماید؛ بی شباهت هم نیست، حداقل کمی هماواست. اما در حقیقت قمری خانگی نه موسی را صدا می زند و نه سراغی از آقا تقی می گیرد بلکه به زبان خودش برای پرنده ماده آواز می خواند.

البته همین آواز دلنشین که برای جلب پرنده ماده کارآمد است، در مواردی برای پرنده نر تازه وارد دردسرساز هم می گردد. قمری های خانگی برخلاف ظاهر مظلومشان پرندگان قلمروطلبی هستند و پرنده نر حضور نر غریبه را در قلمروی خود تحمل نمی نماید. اگر یک قمری خانگی نر صدای پرنده نر دیگری را در نزدیکی خود بشنود، ابتدا سراپا گوش می دهد تا شاید جهت صدا را تشخیص دهد. سپس با سر و صدای زیاد و نهایت قدرت به طرف بالا پرواز می نماید و این یعنی جلب توجه و نشان دادن اینکه من اینجا هستم. بعد بال های خود را کاملا باز می نماید.

حتی دمش را هم به صورت یک بادبزن باز نگه می دارد و به قولی پروبالی نشان می دهد و در مسیری دایره وار بدون بال زدن به سمت پایین سر می خورد. در این حال او مشغول قدرت نمایی و جست وجوی رقیب است. اگر هنگام چرخ زدن پرنده مهاجم را ببیند، جایی در نزدیکی او فرود می آید و در بسیاری از موارد پرنده تازه وارد قبل از هر جنگی فرار را بر قرار ترجیح می دهد.

اگر هم او را نبیند، به محل آغاز پرواز باز خواهد گشت؛ چرا که همین اعلام حضور هم برخی وقت ها کارساز می گردد و رقیب منطقه را ترک می نماید. البته ناگفته نماند که پرنده نر از این حرکات برای جلب توجه پرنده ماده هم استفاده می نماید و این کار از جمله رفتارهای جفت یابی قمری ها است. جالب تر آنکه بین انواع قمری ها این الگوی پروازی فرق می نماید.

با کمی دقت می بینیم که میان جانوران - حتی در محیط های شهری - شبکه ای تودرتو از روابط حکمفرماست. حالا فکر کنید اگر پرنده غریبه ای را از نقطه ای از شهر به محل دیگری برده و رها کنیم، چه آشوبی بر پا می گردد؛ پرنده بیچاره درمانده از جایی به جای دیگر رانده خواهد شد.

قمری ها احمق نیستند

آدم ها علاقه عجیبی دارند تا به هر جانوری صفتی بچسبانند. به یکی قدرت، به دیگری بلندپروازی و به یکی دیگر نحوست را نسبت دادند و در این میان جهل نصیب قمری شد. شاید شما هم شنیده باشید که بسیاری از افراد قمری ها را پرندگانی نادان می دانند.

قمری های خانگی در هر جایی لانه می سازند و همیشه در حال لانه سازی و زادآوری هستند. اعتماد این پرنده در انتخاب و بعلاوه ساخت لانه اش باعث شده تا آن را پرنده ای ساده لوح فرض نمایند اما واقعیت چیز دیگری است و او هم مانند دیگر موجودات از هوش کافی برای بقای خود بهره می جوید. فقط کافی است تا به لانه آنها بیش از حد نزدیک شوید تا ترس را در چشم های از حدقه درآمده آنها ببینید؛ با هوشیاری سرشان را خم می نمایند و با یک چشم به شما خیره می شوند و از آنجا که مانند بسیاری از پرندگان پس از مدتی چشمشان در برابر اجسام ساکن تطابق پیدا نموده و اجسام ساکن از دامنه توجه شان دور می ماند، مدام سر خود را تکان می دهند تا بتوانند موقعیت کسی را که به آنها نزدیک شده است، به درستی تشخیص دهند و همزمان مراقب دیگر زوایای اطراف باشند.

شاید یکی از دلایلی که تصور حماقت این پرنده را دامن زده است، بی ثباتی لانه قمری های خانگی باشد اما این موضوع هم دلیلی برای حماقت این پرنده نیست. زادآوری قمری زیاد است و این پرنده نمی تواند انرژی زیادی برای این کار هدر دهد. قمری خانگی معمولا برای لانه سازی احتیاج چندانی به مصالح زیاد ندارد. چند شاخه نازک که خطر غلطیدن تخم ها به خارج لانه را کاهش دهد، تمام آن چیزی است که احتیاج دارد. او این شاخه ها را به صورت نه چندان منظم در کنار هم قرار داده و لانه می سازد که در مقایسه با لانه دیگر پرندگان لانه ای ناپایدار است؛ قمری برخلاف برخی از پرندگان، از پر یا الیاف نرم برای پوشش کف لانه استفاده ننموده و انرژی چندانی برای لانه سازی صرف نمی نماید. گاهی هم لانه نو روی آثار لانه قدیمی ساخته می گردد.

زادآوری قمری های خانگی زیاد است و این ویژگی بیش از آنکه به تعبیر بسیاری از مردم نشانه بی توجهی به بچه ها یا حماقت آنها باشد، ترفندی برای تداوم بقای آنهاست. در طبیعت، این پرنده منبع غذایی مناسبی برای بسیاری از جانوران دیگر است. مثلا کلاغ ها، انواع پرندگان شکاری، گربه ها و... هریک به گونه ای از تخم، جوجه یا خود این پرنده تغذیه می نمایند.

به عبارت دیگر، آمار شکار این پرنده در طبیعت بالاست. قمری های خانگی در برابر این اتفاق در گذر از روند تکامل و سازش، استراتژی جالبی لحاظ نموده اند که همان تولیدمثل بالای آنهاست؛ در هر کجا و به هر صورت ممکن. پشت پنجره ها، زیر شیروانی، روی کنتورهای برق و گاز، شاخه درختان، سوراخ هواکش و خلاصه هر جایی که فکرش را بکنید، می تواند محلی برای زادآوری این پرنده باشد.

این قابلیت پرنده، او را از رقابت با دیگر پرندگان برای پیدا کردن مکان مناسب لانه گزینی دور نگه می دارد. بعلاوه در طول یک سال یک جفت قمری خانگی می توانند چندین بار زادآوری نمایند. حالا این پرنده را مقایسه کنید با برخی از کرکس ها که تنها یک بار در سال، آن هم در نقاطی خاص زادآوری دارند و تنها یک تخم می گذارند. تعجبی نخواهد داشت که با بالا رفتن آمار تلفات یا کاهش زادآوری، نسل این پرندگان به سرعت رو به زوال خواهد رفت. قمری های خانگی در کوشش برای جلوگیری از نابودی نسلشان زادآوری می نمایند و همین امر باعث شده است تا نسل این پرنده کنار این همه شکارچی همچنان به جا بماند.

توفان پرها

گربه یکی از مهم ترین دشمنان قمری خانگی است؛ جانوری که مانند قمری خانگی با رفتار آدم ها خو گرفته و با چم و خم زندگی شهری به خوبی آشناست. به محض اینکه این پرنده را می بیند زمان زیادی را وقف آهسته نزدیک شدن به آن می نماید تا به وسیله قمری خانگی دیده نگردد و در وقت مناسب روی آن بپرد.

اما طبیعت هدیه دیگری هم به این پرنده عطا نموده است؛ تصور کنید در پارک سرگرم تماشای اطراف هستید که متوجه گربه ای می شوید که به سوی یک قمری خانگی می رود و آهسته به او نزدیک می گردد. در آخرین لحظات پرنده متوجه حضور گربه می گردد و پرواز می نماید. گربه در یک چشم به هم زدن به هوا پریده و با پنجه های خود پرنده را میان زمین و هوا می گیرد. ناگهان توفانی از پر به پا می گردد. شما شاهد فرار مضطربانه پرنده ای هستید که بسیاری از پرهای خود را از دست داده است و گربه ای را می بینید که با پنجه و دهانی پر از پرهای قمری خانگی بر جای مانده است.

پر قمری ها - خصوصا پرهای دم و بدن پرنده - به سادگی کنده می گردد. این خصوصیت به قمری خانگی این فرصت را می دهد تا به جای جان خود، تعدادی از پرهای خود را از دست بدهد. البته این خصوصیت همیشه کارآمد نیست و برخی اوقات شاهد برق شادی چشمان شکارچی، هم هستیم. فصل بهار برای شکارچی های قمری فصل دلخواهی است. بهار فصل فعالیت بیشتر پرندگان است که دلیل آن هم جوجه آوری آنهاست. جوجه ها هم که طعمه های در دسترس تر و بی تجربه تری هستند، همیشه در معرض خطرند. البته پدر و مادر این جوجه ها در انتخاب لانه و نگهداری از جوجه ها نهایت کوشش خود را می نمایند.

قمری های خانگی پس از لانه سازی معمولا 2 تخم می گذارند و بعد از 14 تا 18 روز، جوجه ها سر از تخم بیرون می آورند. جوجه قمری خانگی نزد پرنده شناسان در گروه جوجه های احتیاجمند (Altritial) قرار می گیرد. این جوجه ها در بدو تولد عریان هستند و تا زمان پرواز و توانایی ترک لانه که حدود 20 روز به طول می انجامد، در لانه می مانند و به وسیله والدین تغذیه می شوند. جوجه مرغ با دارابودن توانایی ترک لانه اندکی پس از تولد، بعلاوه عدم احتیاج به تغذیه والدین در مقایسه با قمری، مثال خوبی برای نشان دادن تفاوت میان جوجه پرندگان است.

نحوه تغذیه جوجه ها هم به نوبه خود زیباست. همانند دیگر خانواده کبوترها، قمری های خانگی هم در روزهای اول، جوجه ها را با مایع شیر مانندی که از چینه دان خارج می سازند تغذیه می نمایند؛ یعنی در روزهای اول والدین غذای هضم شده ای را از چینه دان به دهان آورده و به جوجه ها می دهند. کم کم که جوجه ها بزرگ تر می شوند، والدین دانه و دیگر مواد غذایی را به صورت نیمه هضم شده به جوجه ها می دهند و بدین ترتیب در روزهای آخر ترک لانه، دانه و مواد غذایی تقریبا به صورت هضم نشده به جوجه ها داده می گردد و آنها آمادگی هضم دانه ها و مواد غذایی را خواهند داشت. زادآوری این پرنده در شرایط مناسب ممکن است 3 تا 4 بار در طول یک سال انجام گردد. با این همه شاید اندکی توجه، برترین کاری است که ما می توانیم برای این همسایه دیرین انجام دهیم.

قمری های عاشق

نگاه مردم به این پرنده همیشه نگاه عاقل اندر سفیه نبوده. بسیاری از مردم ایران قمری های خانگی را موجوداتی مظلوم و معصوم می دانند و گناه آزار دادن به آنها را از گناه آزار دادن بقیه موجودات، بیشتر می دانند. حتما شما هم بارها و بارها در کنار پیاده روهای شهر قمری ها را دیده اید که مشغول خوردن دانه هایی هستند که مغازه دارهای اطراف برایشان ریخته اند تا با سیر کردن آنها دخلشان بابرکت تر گردد. شاید دلیل این امر، عدم رقابت این پرنده با انسان و منافع او در طول تاریخ باشد. قمری خانگی کمتر به صورت آفت مزارع و محصولات شناخته می گردد.

از طرفی قمری ها برای گذشتگان ما نمادی از صمیمت و محبت زیاد بوده اند. حتما اصطلاح مثل 2 تا قمری عاشق را شنیده اید. نر و ماده این جانور اغلب در کنار هم و گهگاه در حال جوریدن پرهای یکدیگر دیده می شوند. یک زوج قمری خانگی، معمولا جای خواب مناسبی را دور از خطر برای خود انتخاب می نمایند و تا هفته ها نزدیک غروب به آنجا می روند و تا صبح در کنار هم استراحت می نمایند. در گذشته نیز نزدیکی و صمیمیت بین این پرنده ها همیشه برای ایرانیان تاثیرگذار بوده تا حدی که صفت قمری های عاشق در بیشتر موارد برای مثال یک عشق پاک به کار برده می گردد.

نگاهی به متون شعر فارسی نشان می دهد که قمری ها همیشه در میان ایرانیان تا این مقدار فراموش شده نبودند. منوچهری - شاعر برجسته قرن پنجم - برای بیان وفاداری و بندگی خود، طوق دور گردن قمری - احتمالا یاکریم - را مثال می زند؛ اگر از خدمتت دورم به دل شرمندگی دارم / چو قمری طوق بر گردن امید بندگی دارم.

از طرف دیگر صدای این پرنده هم نمونه خوبی برای تمثیل های شاعرانه بوده. خواجوی کرمانی - شاعر قرن ششم - صدای قمری را در کنار صدای بلبل (هزار) می گذارد: صفیر بلبل طبعم شنو وگرنه به باغ / نوای قمری و بانگ هزار بسیارست و شاعر بلندآوازه هم دوران او - حافظ - هم چون همیشه استفاده ای جادویی از این پرنده در شعر می برد و صدای خاص قمری را همانند نوحه ای غم انگیز می داند؛ ندانم نوحه قمری به طرف جویباران چیست / مگر او نیز همانند من غمی دارد شبانروزی. جالب است که در ادبیات فارسی، دیده شدن مداوم و آواز خواندن قمری هم نشانه ای از بی حیایی اش بوده. آنجا که خاقانی - شاعر قرن ششم - می گوید: هست چون قمری طناز و وقح / هست چون طوطی غماز و ندیم.

به تماشای همسایه قدیمی

با توسعه زندگی بشری، تعداد قمری خانگی در بسیاری نقاط دنیا بیشتر از قبل شده است و به نظر می رسد جدای از تهدیداتی چون آلودگی و... با زندگی بشر خو گرفته است و در شهرها بیش از حیات وحش دیده می گردد. امروزه ما با توجه به تغییر معماری شهرها کمتر می توانیم از نزدیک شاهد جوجه آوری قمری ها باشیم. اما با اندکی کوشش خواهیم توانست شادی و نشاطی وصف نشدنی برای خود و خانواده خود به ارمغان آوریم. کافی است شرایط مناسبی برای لانه سازی این پرندگان فراهم کنید.

برای این منظور می توانید به راحتی لانه ای ساخته و در اختیار آنها قرار دهید. حتی قسمت زیرین یک جعبه کفش هم اگر در محل مناسبی قرار گیرد، می تواند مکان مناسبی برای لانه گزینی قمری خانگی باشد. اما به یاد داشته باشید که هر پرنده، لانه ای با تعیینات مخصوص خود دارد؛ یعنی به طور مثال لانه قمری خانگی و گنجشک دارای تعییناتی کاملا فرق دارد و ما برای ساختن لانه هر پرنده، احتیاجمند اطلاعات مناسبی در خصوص خواسته های آن پرنده هستیم. برای این منظور می توانید به سایت ها و کتاب های موجود مراجعه کنید یا از افراد صاحب نظر سوال کنید. به تازگی گروه های تخصصی پرنده نگری هم در کشورمان فعالیت می نمایند می توانید از آنها هم یاری بگیرید.

برای فراهم کردن یک لانه راحت و امن برای قمری، سعی کنید لانه را در جایی نصب کنید که از نور مستقیم خورشید و باد شدید و باران در امان مانده و حتی الامکان آرام باشد. هنگام نصب لانه امکان دسترسی گربه و دیگر شکارچیان به لانه را مد نظر قرار دهید تا از سلامت لانه و جوجه ها در آینده مطمئن شوید. قرار دادن لانه در نزدیکی محل هایی که شما به طور متناوب شاهد حضور قمری ها هستید شانس یافتن و انتخاب لانه را به وسیله آنها بیشتر می نماید.

این نکته را هم به یاد داشته باشید که بسیاری از پرندگان هنگام زادآوری در صورت بازرسی های مکرر یا دستکاری لانه به وسیله شما، لانه را ترک نموده و دوباره به آن باز نخواهند گشت. سعی کنید فضای امنی برای آنها فراهم کنید چرا که تماشای کوشش والدین و بزرگ شدن جوجه ها لحظات شاد و به یاد ماندنی ای برایتان به یادگار خواهد گذاشت. حداقل دوباره به یاد می آوریم که ما همسایه ای قدیمی در آسمان شهر خود داریم؛ همسایه ای که در روزگاران قدیم - به دور از دود و ماشین و فولاد - مورد توجه بسیاری از نویسنده های ایرانی بود.

البته مدت ها از این معروفیت می گذرد و اکنون مورد کم توجهی است؛ قمری زیبای شعر فارسی، برای مردم به پرنده ای نادان تبدیل شده و رفتار طبیعی اش برای بقا، به حساب حماقت آن گذاشته می گردد. دیگر حرفی از غمزه و ناز این پرنده نیست و صدایش هم که آن قدر شنیده شده که دیگر شنیده نمی گردد. قمری های شهر ما همان قمری های قدیمند؛ زیبا و طناز، فقط کافی است که نگاه ما تغییر کند و جور دیگری آنها را ببینیم.

دار و دسته قمری ها

درست است که ساکنان برخی شهرهای ایران، قمری های خانگی را بیشتر از بقیه انواع قمری می بینند اما دیگر اعضای این خانواده هم در ایران وجود دارند. خانواده قمری ها اعضای متعددی دارد و حتی گاهی یکی را به نام دیگری می خوانند. به جز قمری خانگی، تا به امروز در ایران 4گونه قمری با نام های یاکریم، یاکریم طوقی، قمری معمولی و قمری خاوری شناسایی و دیده شده است.

قمری معمولی

این قمری با نام علمی (Turtle Dove) جثه ای به نسبت لاغر دارد و با دم سیاه و کناره های سفیدش شناخته می گردد. این پرنده که میانه طول بدنش 27 سانتی متر است، در بوته ها، بیشه ها و باغ های میوه آشیانه می سازد.

یاکریم

این پرنده با نام علمی (Collared Dove) همان است که تهرانی ها نامش را روی قمری خانگی گذاشته اند. میانه طول بدنش 29 سانتی متر است و بیشتر در حومه شهرها و منطقه ها روستایی دیده می گردد.

یاکریم طوقی

این پرنده زیبا با نام علمی (Red Collared Dove) با آن طوق دور گردنش به یاکریم شباهت زیادی دارد. میانه طول بدن یاکریم طوقی 23سانتی متر است و در سراسر ایران به صورت سرگردان و اتفاقی دیده شده است.

قمری خاوری

این قمری رنگارنگ با نام علمی (Oriental Turtle Dove)بیشتر شبیه قمری معمولی ولی پررنگ تر و بزرگ تر است. میانه طول بدنش 33 سانتی متر و وجود آن در ایران به طور اتفاقی و زمستان ها در جنوب شرقی بلوچستان گزارش شده است.